Gün Öncesi ve Gün İçi Piyasası |
2. Bölüm

Gün öncesi ve gün içi piyasasının temel prensiplerini anlattığımız ilk yazının devamı olarak bu yazımızda piyasa süreçlerinden ve dengeleme güç piyasasından bahsedeceğiz.

A- A+

18.08.2019 tarihli yazı 9455 kez okunmuştur.

Uzun dönemli talep tahmini çalışmaları ile ikili anlaşmalar imzalanarak dengede tutulmaya çalışılan arz-talep dengesi artan tüketim veya değişen anlık üretim miktarları nedeniyle bozulur. Bu noktada dengeyi kurumak için kullanılan ve ticarete olanak tanıyan gün öncesi piyasası ile bir gün sonrasının her saati için elektrik alış ve satış tahminleri gerçekleştirilir. Peki bu tahmin ve piyasa süreci nasıl işler?

İçinde bulunan gün saat öğlen 12.30’a kadar piyasa katılımcıları bir sonraki gün için talep tahminlerini EPİAŞ’a bildirir. EPİAŞ 12.30 ile 13.00 saatleri arasında teklif veren katılımcıların piyasaya teklif verip veremeyeceklerini değerlendirir. Değerlendirmeye kabul edilen teklifler 13.00-13.30 arasında optimizasyon aracı yani yazılımı ile değerlendirilir. Yaklaşık 12-13 dakika süren hesaplama ve analiz süresi sonunda arz ve talebin birbirini dengelediği noktalarda her saat için piyasa takas fiyatları (PTF) belirlenir. 13.30’ da kesinleşmemiş PTF sonuçları açıklanır ve 13.30-13.50 arasında varsa katılımcıların itirazları toplanır. 13.50-14.00 saatleri arası itirazlar incelenir ve 14.00’ da nihai PTF’ ler açıklanır.

►İlginizi Çekebilir: Güneş Enerjisi Elektrik Üretim Sisteminin Tasarlanması ve Maliyet Hesabı

Talep tahmini teklif girişlerinde teklifler lot cinsinden girilir. ( 10 Lot 1 MWh’ a eşittir) Teklif girişlerinde bir birim elektrik için en az 0 TL/MWh ve en fazla 2000 TL/MWh teklif edilebilir. Bu sınır fiyatları EPİAŞ tarafından belirlenir.

Saat 12.30’ a kadar girilen teklifler tekrar ve tekrar revize edilebilir. Ancak 12.30’ a kadar teklif girişi yapmayan katılımcılar o günkü GÖP’e katılamazlar. Ancak elektrik ticaretlerine gün içi piyasası veya dengeleme güç piyasasında devam edebilirler.

►İlginizi Çekebilir:Elektrik Üretim Üniteleri

Gün öncesi piyasasında teklif tiplerine bakacak olursak; saatlik, blok ve esnek olmak üzere 3 farklı teklif tipi ile karşılaşırız. Saatlik tekliflerde; her saat için farklı fiyatlarda girebilirken alış yönünde 32 adet, satış yönünde 32 adet teklif verilebilir. Blok tekliflerde; en az art arda 3 saat, en fazla art arda 24 saat teklife izin verilir. Blok teklif saatleri ardışıktır ve bölünemez. Her saat için farklı miktarlar girebilir. Esnek tekliflerde; teklifler belirli bir saat aralığında verilir. Herhangi belirli bir saat ile ilişkili teklif verilmez.

Gün öncesi piyasası ile ilgili son olarak teminat mekanizmasından bahsetmek gerekirse; piyasa katılımcıları GÖP’ de işlem yapabilmek için başlangıç teminatı haricinde GÖGİ teminatını ödemek zorundadırlar. Sıfır değerinde alış ve satış yaptıkları gün haricinde işlem yaptıkları son 3 gün öncesi ve gün içi piyasası avans tutarları toplamını hesaplarında teminat olarak bulundurmak zorundadırlar. Her gün saat 11.00’ a kadar ise varsa eksik teminat tutarlarını tamamlamaları gerekmektedir. Aksi halde GÖP’ de işlem yapamazlar ve ilerleyen durumlarda farklı yaptırımlarla karşılaşabilirler.

Gün içi piyasasının süreçlerini incelemeye başlarsak; öncelikle gün içi piyasası (GİP) bir ara piyasa olup, GÖP’ de işlem yapmayan, yapamayan katılımcılara ticaret imkanı sunar. GİP fiziksel teslimat esaslı bir piyasadır. Yani gün içinde yapılan teklifler 1 saat sonrasında fiziksel olarak teslim edilebilir. Saat 14.00’ da GÖP’ ün kapanması ile saat 18.00’ da GİP açılır ve katılımcılar bu saat itibariyle bir sonraki gün içinde herhangi bir saat için teklif verebilirler. Daha açıklayıcı olması için örnek verirsek; 18 Mart 2019 21.00 kontratı için 17 Mart 2019 18.00 ile 18 Mart 19.59 saatleri arasında teklif verilebilir.

Gün içi piyasasında alış ve satış fiyat tekliflerinde aynı saat için verilen alış teklif fiyatı satış teklif fiyatına eşit ya da ondan büyük olduğunda, uygun teklifler arasından zaman olarak daha önce girilen teklifler eşleşir. Başka bir ifade ile; eğer eşleşme sağlanırsa elektrik ticareti PTF’ den bağımsız olarak teklif edilen fiyatlar üzerinden gerçekleşecek. Yani katılımcılar kendi fiyatlarını kendileri belirlemiş olacak.

►İlginizi Çekebilir:Sınırsız Elektrik Üretimi

Yukarıda bahsettiğimiz gibi gün içi piyasası daha çok gün öncesi piyasasına giremeyen, girmeyen veya sürekli üretim ve dağıtım yapmayan katılımcıların tercih ettiği piyasadır ve işlem hacmi GÖP’ e göre çok çok düşüktür.

Gün öncesi ve gün içi piyasalarının süreçlerinden bahsetmişken, TEİAŞ kontrolünde olan dengeleme güç piyasasından (DGP) bahsetmezsek bazı noktalar açık kalacak. O halde son olarak dengeleme güç piyasasından ve süreçlerinden bahsederek yazımızı sonlandıralım.

Dengeleme güç piyasası GÖP ile kısmen sağlanamayan arz-talep dengesini sağlamak ve yan hizmetler aracılığıyla ani tüketim ve üretim değişikliklerine müdahale etmek adına kullanılacak elektriğin ticaretinin yapıldığı piyasadır. Dengeleme güç piyasasına 15 dakika içerisinde azami 10 MW yük alabilen veya atabilen üretim santrallerinin katılması zorunludur. Milli Yük Tevzi Merkezi enerji açığı ve fazlasına göre santrallere yük alma (YAL) ve yük atma (YAT) talimatı verir.

Gün öncesi piyasasının saat 14.00’ da PTF’ lerin açıklanması ile kapanırken, 14.00’ da DGP açılır. Saat 14.00 ile 16.00 arasında bir sonraki günün her saati için katılımcılardan YAL, YAT teklifleri ve kesinleşmiş gün öncesi programları istenir. Toplanan teklifler bir sonraki gün 00.00 ile 23.59 arasındaki elektrik sistem dengesini kullanmak adına kullanılır.
Yük alma teklifleri miktar olarak asgari 10 MWh olup, fiyat teklifleri GÖP sonucunda belirlenen PTF’ ye eşit ya da daha büyük olmaz zorundadır. Farklı olarak yük alma teklif miktarları asgari 10 MWh olup, fiyat teklifleri PTF’ ye eşit veya daha az olmak zorundadır. Belirlenen fiyatlara ise sistem marjinal fiyatı (SMF) adı verilir.

Bunların dışında dengeleme güç piyasasında primer ve sekonder frekans kontrol hizmetleri yan hizmetler olarak sunulur. Primer ve sekonder frekans kontrolü için ayrılan belirli miktardaki kapasite gerekli anlarda enterkonnekte sistemin frekansının 50 Hz’ de sabit tutulması için kullanılır.
Dengeleme güç piyasasında YAL ve YAT talimatları Talimat 0 veya Talimat 1 olarak adlandırılır. Talimat 0 enerji dengesinin bozulması durumunda; Talimat 1 ise kısıtlar (iletim hattı problemleri vs.) için verilir.

Görüldüğü üzere ulusal elektrik sisteminde sistem dengesinin kurulması adına spot piyasalar, dengeleme güç piyasası ve yan hizmetler kullanılır. Her birinin süreçleri ve işleyiş mekanizmaları her ne kadar farklı olsa da temelde arz-talep dengesinin sağlamak için birbirlerini tamamlayıcı mekanizmalardır. Dolayısıyla birbirlerine karşı avantaj ve dezavantaj durumlarını karşılaştırmak yanlış olabilir.

Kaynak:

►EPİAŞ