Tam ismi, Cizreli Ebul-iz (Ebû’l İz İbni İsmail İbni Rezzaz El Cezerî ) ya da Avrupa’nın bildiği ismiyle El-Cezeri / al-Jazari (Ibn Ismail ibn al-Razzaz al-Jazari) Müslüman bilgin, mucit, makine mühendisi, zanaatkâr ve sanatçı, matematikçi ve astronom. 1136-1206 yılları arasında yaşadı.  Dolayısıyla Cizreli Eb-Ül-İz bütün icatlarını Leonardo’dan çok daha önce yapmış ve kitaplaştırmıştır. En ünlü eseri “Maharetli Mekanik Cihazların Bilgisini İçeren Kitap”tır (Kitáb fí ma'rifat al-hiyal al-handasiyya - “Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices”).
 

El-Cezeri hakkında günümüze çok az bilgi ulaşmıştır. Bu bilgilerin büyük çoğunluğu “Maharetli Mekanik Cihazların Bilgisini İçeren Kitap” isimli eserinden gelir. El-Cezeri ismi, doğduğu yer olan ve şimdi Mardin ilimizde bulunan Cizre’den gelmektedir. Babası gibi kendisi de Artuklu Devleti’nin sarayında baş mühendis olarak çalışmıştır.

El-Cezeri zanaatkar bir gelenekten geliyordu. Bu özelliği ile bir bilim adamından çok pratik yetenekleri kuvvetli bir “mühendis” olduğu söylenebilir. Çalışmaları genellikle teorik temelli değil, deneme-yanılma yöntemi ile ortaya çıkıyordu. Tecrübelerinden elde ettiği bilgilerini aktardığı “Maharetli Mekanik Cihazların Bilgisini İçeren Kitap” isimli eseri yazıldığı dönemde büyük ilgi gördü ve çok büyük sayılarda el yazmaları ile çoğaltıldı.

Yaptığı mekanizmaların bazıları, kendinden önceki çalışmaların geliştirilmiş halidir. Örneğin meşhur eserlerinden biri olan bir su saati, Arşimet’in çalışmalarından esinlenilmiştir. Benu Musa kardeşlerin çeşmesi, El-Usturlabi’nin mum saati, El-Hüseyin’in müzik çalan otomatı gibi makinalar, El-Cezeri’nin üzerinde çalıştığı ve geliştirdiği eserlerdir. El-Cezeri kitabında bu aletler üzerinde yaptığı yenilikçi çalışmaları, kullandığı mekanizmaları ve teknikleri anlatmıştır.

EL CEZERİ'nin ÇALIŞMALARI

Kam Mili ve Krank Mili

El-Cezeri kam milini ilk defa 1206 yılında otomatik su saatinde ve su kaldıracında kullanmıştır. Kam mili daha sonra Avrupa’da, ancak 14. yüzyıl mekanizmalarında görülebilmiştir.

Krank mili, eksantrik (dış merkezli) bir mildir ve pistonların yaptığı doğrusal hareketi dairesel harekete çevirir. Krank mekanizmasına benzeyen ve el ile çevrilen eksantrik bağlı mil ilk olarak milattan önce 5. yüzyılda İspanya’dan Roma İmparatorluğu’na yayıldı. Krank mili ve piston mekanizmasının ilk örnekleri ise milattan sonra 3. yüzyılda Roma İmparatorluğu sınırları içinde bulanan Hierapolis’te (bugünkü Denizli) su değirmenlerinde görüldü. Krank mekanizması 9. yüzyılın ortalarında Benu Musa kardeşlerin “Maharetli Cihazlar Kitabı” isimli eserlerinde çeşitli hidrolik cihazlarda da görülür.

El-Cezeri 1206 yılında icat ettiği krank milini, iki silindirli bir su pompasında kullanmıştır. Modern örneklerine oldukça benzeyen bu sistemde dönen bir çarka krank mili ile bağlı olan çubuklar, çarkın dairesel hareketine karşılık doğrusal hareket meydana getirmişlerdir. Bu sistem günümüzde buhar makinalarının, içten yanmalı motorların ve mekanik otomatik kontrol ünitelerinin temelidir.

Su Dağıtım Sistemleri

El-Cezeri dişliler ve hidrolik mekanizmalar kullanarak ilk su dağıtım sistemini kurmuş ve su sistem ile Şam’a camilere ve hastanelere su verilmesini sağlamıştır. 

El-Cezeri'nin yaptığı, su gücü ile çalışan bir kaldırma makinesi

Otomatlar

El-Cezeri’nin yaptığı en ilgi çekici cihazlardan biri su gücü ile hareket eden tavuskuşudur. Ayrıca hidrolik güç ile hareket eden ilk otomatik kapıları da kendisi yapmıştır. Hatta bu mekanizmaları birleştirerek çeşitli işlevleri bir araya getirmiştir. Britannica Ansiklopedisi’ne göre Leonardo da Vinci çalışmalarında El-Cezeri’den etkilenmiştir.

Bilim tarihçisi Mark E. Rosheim, El-Cezeri’nin çalışmaları hakkında şöyle demiştir: “Yunanlıların yaptıklarının aksine bu çalışmalar sadece çizim olarak kalmamıştır. Bu çalışmalar uygulanmış, insanların konforu için kullanılmış ve çevrelerini değiştirmiştir.”

El- Cezeri, Artuklu Sarayı’nda bir robot yaparak Artuklu hükümdarına takdim etti. Otomatik olarak çalışan ve kendi kendine bazı hareketler yapan alet, dünya tarihinin ilk robotu oldu.(Bu da gösteriyor ki İslam dünyasındaki otomatlar Osmanlı Sultanı 2. Abdülhamid'in Japon İmparatoru Meji'nin yeğeni Prens Komatsu'a hediye ettiği insan şeklinde tasarlanan 'Alamet' adlı robotla sınırlı değil.) Bu dahi bilim adamımız, Leonardo da Vinci'den tam 300 sene evvel dişli çarklar ve esaslarına dair kaideleri kitabında anlattı. Hatta Leonardo da Vinci bu kaidelerin birçoğunu bilmemektedir. El-Cezeri, günü 24 eşit saate ayırarak dünya bilim tarihine adını yazdırdı. Bilimin kaynaklarına sahip çıkmaya çalışan Avrupalılar ise onun bulduğu saat düzenini ancak 18. yüzyılda kullanmaya başladı.

Sibernetiğin babası

El-Cezeri; robotlar, saatler, su makineleri, şifreli kilitler, kasalar, termos, otomatik çocuk oyuncakları, otomatik yüzen kayık, su tulumbaları gibi çok sayıda buluşa imza attı. El- Cezerî'nin yaptığı makinelerın çoğu su ile çalışır. Mekanizmaların su temelli çalışmasının ise basit bir nedeni vardır. Henüz elektrik keşfedilmemiştir. Her mekanizma çalışabilmek için süreklilik arz eden güce ihtiyaç duyacaktır. Özellikle saatler, çalgılar gibi sistemlerde iç denetim mekanizmaları ve sibernetik en önemli konudur. El-Cezeri aradığı kesintisiz güç kaynağını su ile oluşturmuştur. Su yalnız enerji kaynağı değil, zaman ölçü birimi, akış hızıyla melodi verici ve hatta abdest alma robotunda olduğu gibi bir kişisel bakım robotunun ana çalışma nedenidir. 

Hareketli düzeneğe sahip bir saat

El-Cezeri bilgisayarın dayandığı sistemin ve sibernetik biliminin temellerini atan bilim adamıdır. Ebû’l İz El-Cezeri, bilgisayarın babası olarak bilinen İngiliz matematikçi Charles Babbage’den 6 yüzyıl önce aynı sisteme dayalı makineler ve otomatik aletler yaptı ve bunları çalıştırdı; sibernetiğin kurucusu olarak bilinen nörolog Ross Ashby’den 800 yıl önce de sibernetik ve otomatik makinelerin kendi kendine çalışması konusunda bilimsel çalışmalar yaptı; bu bilimin temellerini attı. Dünya bilim tarihi açısından bugünkü sibernetik ve robot biliminde çalışmalar yapan ilk bilim adamı olan Ebû’l İz El-Cezeri, çalışmalarını Artukoğulları Sultanı için yazdığı Kitab’ül-Cami Beyn’el İlmi ve el-Ameli’en Nafi fi Sınaati’l Hiyel (Mekanik Hareketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçeren Kitap) adlı eserinde ortaya koydu. El-Cezeri, kitabında 50 aracın ayrıntılı tasarımını verir. Bu araçların 6'sı su saati, 4'ü mumlu saat, 6'sı ibrik, 7'si eğlence amaçlı kullanılan çeşitli otomatlar, 3'ü abdest almak için kullanılan otomat, 4'ü kan alma teknesi, 6'sı fıskiye, 4'ü kendinden ses çıkaran araç, 5'i suyu yukarı çıkartan araç, 2'si kilit, 1'i açıölçer, 1'i kayık su saati ve Amid kentinin kapısıdır.

Bu kitabın orijinali günümüze kadar ulaşamadıysa da, bilinen 15 kopyasından 10’u Avrupa’nın farklı müzelerinde, 5 tanesi Topkapı ve Süleymaniye kütüphanelerinde yer almaktadır. Otomasyon ve sibernetik dünyasının baş yapıtlarından biri olan bu kitapta dikkat çeken bir başka nokta ise şekillerin sekiz yüzyıl önce boyanmasına karşın renklerin canlılıklarından hiçbir şey kaybetmemiş olmasıdır.

Tasarım ve İmalat Yöntemleri

İngiliz teknoloji tarihçisi Donald Routledge Hill, El-Cezeri’nin çalışma yöntemini hakkında şunları söylemektedir: “Tasarım ve yapım aşamalarında ilk defa E-Cezeri’nin çalışmalarında gördüğümüz bazı kavramlar var; yapıda kullanılan ahşap malzemenin eğilmesini minimize etmek için onları laminasyon haline getirmek, çarkların statik dengesini sağlamak, ahşap kalıplar (şablonlar ) kullanmak, boru kesitlerini (orifisleri) kalibre etmek, su valflerinin aksamlarını zımparalamak ve daha bir çok şey…”

Teorik çalışmalardan çok pratik ve el yordamıyla ampirik çalışmalar yapan El-Cezeri’nin kullandığı bir başka yöntem de yapacağı cihazların önceden kağıttan maketlerini inşa edip geometri kurallarından yararlanmaktı. İlk hesap makinesinden asırlar önce aynı sistemle çalışan benzer bir mekanizmayı, geliştirdiği saatte kullanan El-Cezeri, sadece otomatik sistemler kurmakla kalmamış, otomatik olarak çalışan sistemler arasında denge kurmayı da başarmıştı. El-Cezeri, Jacquard’ın otomatik kontrollü makinelerin ilki sayılan otomatik dokuma tezgahından 600 yıl önce değişik haznelerdeki suyun seviyesine göre ne zaman su dökeceğine, ne zaman meyve ve içecek sunacağına karar veren otomatik hizmetçiyi geliştirdi. Bazı makinelerinde hidro mekanik etkilerle denge kurma ve harekette bulunma sistemine yönelen El-Cezeri, bazılarında ise şamandıra ve palangalar arasında dişli çarklar kullanarak karşılıklı etkileme sistemini kurmaya çalıştı. Kendiliğinden çalışan otomatik sistemlerden sonra su gücü ve basınç etkisinden yararlanarak kendi kendine denge kuran ve ayarlama yapan dengeyi oluşturması, El-Cezeri’nin otomasyon konusundaki en önemli katkısıdır.


Yazan: Gülnaz ATEŞ

Kaynaklar

• http://en.wikipedia.org/wiki/Al-Jazari


• http://www.guzelhobiler.com


• http://www.ebuliz.com


• http://www.tarihim.org


• http://www.gelisenbeyin