Nötr, elektrik yüküne sahip olmayan yüksüz anlamına gelmektedir. Elektriksel olarak elektrik besleme kablolarındaki faz iletkenlerinde bulunan akımın kullanıcıya ulaşıp devresini tamamlamak için kullandığı geri dönüş yoludur. Kullanıcıdan geri dönen akım arasındaki açı farklarından dolayı birlerini sıfır referans noktası değerine getirdikleri bilinmektedir.
 

►İlginizi Çekebilir: 3 Fazlı Sistemler | ElektrikPort Akademi

 

► Dengesiz yüklenme: Elektrik besleme kablolarındaki fazlarda çekilen gücün aşırı derecede farklılıklar oluşturması
► Harmonikler: Bir tesiste bulunan jeneratör, bilgisayar, kesintisiz güç kaynakları, elektrikli ulaşım sistemleri (yürüyen merdiven gibi), gerilim regülatörleri, frekans çeviriciler vb. kullanılan araçların elektriksel geriliminin sinüsoidal dalga şeklini bozmasıdır. Yani elektriksel gerilimin nonsinüsoidal dalga şeklinde olmasıdır.)
► Tesislerde bulunan elektriksel yükün trafo merkezine uzak olması
► Enerji besleme kablolarının nötr iletkenlerinin kesitlerinin değerinin düşük olması (düşük olan nötr kesitinden dolayı yüksek dirençler meydana gelir.)
► Enerji besleme kablolarının nötr iletkenlerinin yanından kuvvet kablolarının çekilmesi (kuvvet kablolarında bulunan yüksek voltajlarda bulunan gerilimin nötr iletkeni üzerinde endüklenmedir.)
► Eş Potansiyel Dengesizlik: Tesis genelindeki direnç değerleri arasındaki fark 1 Ohm’un üzerinde çıkmışsa bu eşpotansiyel dengesizlik olduğunu gösterir. Bu durumda nötr toprak arası gerilim okunabilir.
► Statik kuvvetler: Hava sürkülasyonu , mekanik titreşim v.s gibi etkilerden dolayı statik gerilim oluşması söz konusu olabilir.
► Topraklama elektrotları: Topraklama elektrotlarının yakın mesafelerde çakılması veya bazik ortamlarda bulunması toprak gerilimi oluşmasına sebebiyet verebilir.
► Toprak kaçak akımları: Toprak kaçak akımları toprak üzerinde gerilim oluşmasına neden olabilmektedir.
► DC kaynaklı sistemler: Şebekemize yakın olarak katodik koruma tesisleri, metro hatları, tramvay hatları mevcut ise bu tesislerden gelecek olan DC kaçaklar nötr- toprak arası gerilimlere neden olabilir.
► Yük kaynaklı problemler: Şebekemizden beslemiş olduğumuz yükte izalasyon bozulması veya yapısı itibarı nötr toprak arası gerilim oluşturabilmektedir.
 

Doğru boyutlandırılmış ve uygulanmış elektrik tesisatında toprak ve nötr arasında gerilim farkı teoride 0 olmalıdır. 

 

 

Tesislerde nötr iletkeninde bir gerilim oluşması büyük sorunlar teşkil etmektedir. Nötr iletkenindeki gerilim tesislerde kullanılan cihazların yanmasına ve tahrip olmasına neden olmaktadır. Özellikle elektronik cihazlar gerilim değişiminden en çok etkilenen bileşenlere sahiptir. Nötri ile toprak arasındaki gerilim hassas kartlara sahip malzemeleri etkiler. Bu etkiler;

► Frekans konvertörü vb. cihazların çalışma sistemini etkilemesi
► Ekralarda görüntü bozulmaları
► Çevrim empedansı ölçümlerinde sapma
► Elektronik kart arızaları
 

► Tesislerde dengesiz yüklenmeyi önlemek (faz gerilimlerinin yaklaşık değerlerde olması gerekir.)
► Tesislerdeki hamoniklerin ‘harmonik filtreleme yöntemiyle’ giderilmesi gereklidir.
► Tesislerin yapılabilirse trafo merkezleri yakına yapılması gereklidir.
► Enerji besleme kablolarındaki faz iletken kesitleriyle nötr iletkenin aynı kesitlerde seçilmesi gereklidir.
► Yüksek voltajlı elektrik besleme kablolarının faz iletkenleri ile nötr iletkeni arasında endüklenme oluşmaması için aralarında mesafe oluşturulabilir.

 

Yeni yapılan bir okul binası (laboratuvarlar, kesintisiz güç kaynakları jeneratörler, bilgisayarlar, frekans çeviricileri vb. sistemleri bulunduran bir tesis) yaklaşık 450 metre mesafedeki trafodan beslenmiştir. Besleme hattı kesiti seçilirken gerilim düşümü göz önünde bulunarak akım kontrolü ile birlikte uygun kesitli besleme kabloları seçilmiş olup buna göre inşa edilmiştir. Tesis devreye alındıktan sonra binada cihazların yandığına dair şikayetler gelmiş ve binadaki laboratuvar için laboratuvar malzemesi kuran firmanın cihazlarını kurarken baktığı nötr arasındaki gerilim kriteri nedeniyle cihazlarını kuramaması sorunuyla karşılaşılmış ve buna dair şikayetler gelmeye başlamıştır. Söz konusu şikayetler üzerine tesiste nötr toprak arası gerilim binadaki yük durumuna göre ölçülmüş ve 1.5V ile 3.5V arasında değerler gözlemlenmiştir. Bu sorunun çözümü için çeşitli yollar aranmıştır. Bunlar;

► Tesise ilave topraklama yapılmış toprak direnci 0,5 ohm altına düşürülmüştür.
► Nötr kablosu tesis girişinde kaçak akım rölesinden önce topraklanmış
► Harmonik oluşturabilecek kesintisiz güç kaynağına harmonik filtre takılmıştır. Bu çözüm yollarından herhangi bir sonuç alınamamıştır.
 

 

Çözüm için konunun uzmanı olarak bilirkişi çağırılmış gelen uzmanlar, trafodan başlayarak son enerji alıcısına kadar çeşitli marka şebeke analizörleri ile ölçümler yapmış sorunun nereden kaynaklandığını araştırmıştır. (Tesislerde yükler üç fazlı dengeli olarak dağıtılmış ve bu doğrultuda nötr iletkeninde akım akmadığı kabul edilmektedir) Yapılan ölçümler doğrultusunda nötr iletkeninden 10-50 Amper arasında akımlar geçtiği görülmüştür.
 

►İlginizi Çekebilir: Topraklama Tipine Göre Dağıtım Şebekeleri

Bu akımın sebebinin ise tesiste monofaze yüklerin çalışması veya tesisteki kesintisiz güç kaynağı hariç diğer elektronik cihazların harmonik dalga oluşturarak nötr iletkeninden akım akmasına neden olduğu şüphesi üzerinde durulmuştur. Bu doğrultuda bilirkişi tarafından harmonik dalga analizörü ile yapılan ölçümler sayesinde harmonik dalga değerinin kabul edilebilecek değerler altında olduğu gözlemlenmiştir.

Asıl sorunun yukarıda da belirtildiği gibi monofaze yüklerin farklı zamanlarda devreye girerek nötr iletkeninden akım akmasına neden olduğu kanısına varılmıştır, çözüm olarak yük dengelenmesi düşünülmüş ancak bunun fiili olarak gerçekleşemeyeceği kanısına varılmıştır. (Bu çözümün gerçekleşememesinin sebebi ise yüklerin çalışma zamanlarının tesiste hiçbir zaman ayarlanamamasıdır.)

Peki neden ve nasıl bir gerilim, nötr iletkeninde oluşmaktadır?

Bu soru, uzmanlar tarafından teorik olarak araştırılmış: Tesis besleme kablolarının 450 metre mesafedeki trafo merkezinden gelerek 40 Amper akım aktığı görülmüş nötr iletkeni üzerinde ohm kanuna göre bir direnç oluşturduğu belirlenmiştir. Uzmanlar tarafından araştırmaları sonucu bilirkişi raporu oluşturulmuş şu çözüm raporda sunulmuştur.

► Yeni bir trafo merkezinin yüke en yakın noktaya inşa edilip yükün bu trafo merkezinden beslenilmesi önerilmiştir. Ancak bu önerinin aktif hale gelen bir tesiste kısa sürede gerçekleşmeyeceği görülmüştür. İkinci bir çözüm olarak kısa zamanda gerçekleşebilecek bir çözüm önerilmiştir.
► Tesise tepki süresi kısa olan faz dengelemesi yapabilen aktif harmonik filtre önerilmiştir.
 

Aktif Harmonik Filtre Kullanımı Önerilmiştir

Önerilen çözüm doğrultusunda aktif harmonik filtre üretimi yapan firmalar araştırılmış bu konuda profesyonel bir firma ile iletişime geçilip yardım istenilmiştir. Firma ise kendilerinin sorun için ölçümler yapılması gerektiği belirtilmiş ve firma tarafından belirlenen uzmanlar, vaka noktasına gelerek ölçümler yapmışlardır. Firma yetkileri tarafından aktif harmonik filtre satın alınması yerine çözümün sağlanıp sağlanmamasının görülmesi için kiralanması önerilmiştir. Bu öneri doğrultusunda okul tarafından aktif harmonik filtre kiralanmış ve tesisin ana pano binasına kurulmuştur. Devreye alınmadan önce şebeke analizörlerinden değerler alınmıştır. Alınan değerler doğrultusunda faz iletkenlerinde farklı gerilim değerleri nötr iletkeninde de 40 Amper aktığı gözlemlenmiştir. Cihaz devreye alındıktan sonra şebeke analizörlerindeki değerler fazlarda dengelendiğini nötr iletkeninde de 40 Amper'lik akımın 5-8 Amper, nötr toprak arasındaki gerilim aktif harmonik filtre devreye alınmadan önceki 3 Volt olan değerinin ise 1-1,2 Volt arasına düştüğü görülmüştür. Bu değerlerin altına düşürülememiştir.

Tesisteki bu vaka ile karşılaşmanın sebepleri kısacası şu şekilde olduğu görülmüştür.

► Yükün trafoya olan uzaklığının fazla olması
► Nötr iletkenin kesitinin düşük olması
► Dengesiz yüklerin tesiste yer alması
► Tesiste harmonik dalga oluşturabilecek yüklerin bulunması


Son olarak yukarıda belirtilen nötr iletkeninden dolayı karşılaşabileceğimiz bu tip vakalar karşısında elektrik dağıtım firmaları tarafından elektrik abonelerine tesis besleme kablolarının faz iletkenleri ile nötr iletkeni kesitlerinin aynı olması zorunluluğunu getirilmiştir. Sonuç olarak bu tesiste nötr iletkenin kesiti faz iletkenlerine yakın olsaydı bu vakadan tesis çok az etkilenecekti.